- Συγγραφέας: Παπαγιάννης Αντώνης
Πριν μερικά χρόνια ο φόβος της ‘πανδημικής γρίπης’ ήταν διάχυτος σε όλο τον κόσμο και είχε οδηγήσει σ’ αυτό που στη βιβλιογραφία ονομάσθηκε ‘συναισθηματική επιδημία’ [1]. Κανείς δεν φανταζόταν ότι το ίδιο φαινόμενο θα εκδηλωνόταν σε υπερθετικό βαθμό τόσο σύντομα.
Τα γεγονότα της εποχής εκείνης μου είχαν κινήσει μια σειρά από σκέψεις, που ξαναβγήκαν στο προσκήνιο με αφορμή την τρέχουσα πανδημία Covid-19. Η αρχή είχε γίνει με το ερώτημα μιας έμπειρης προϊσταμένης στον χώρο εργασίας μου:
«Λοιπόν, γιατρέ, να εμβολιασθούμε για τη γρίπη;»
«Ναι», της απάντησα.
«Μα την περασμένη εβδομάδα μου είπες όχι», διαμαρτυρήθηκε εκείνη.
«Το ξανασκέφθηκα πιο φιλοσοφικά», ήταν η δική μου απάντηση.
Ποιες ήταν εκείνες οι φιλοσοφικές μου σκέψεις;
Πίσω στην εποχή του Edward Jenner (ευλογιά), του Louis Pasteur (άνθρακας, λύσσα), του Robert Koch (φυματίωση), και πιο πρόσφατα του Salk και του Sabin (πολιομυελίτιδα) και των συγχρόνων τους, κάθε ανακάλυψη ενός νέου εμβολίου χαιρετιζόταν σαν μια επιστημονική επανάσταση, μια νίκη απέναντι σε λοιμώξεις που καραδοκούσαν σε κάθε γωνιά και προξενούσαν χιλιάδες και εκατομμύρια θανάτους. Όχι μόνο τα εμβόλια, αλλά και κάθε νέο φάρμακο γινόταν δεκτό με ενθουσιασμό από την ιατρική κοινότητα, αλλά και από τους ασθενείς που έσπευδαν να ωφεληθούν από αυτό. Η ευρεία χρήση συχνά μετρίαζε τον αρχικό ενθουσιασμό, αλλά οι παρενέργειες, ακόμη και οι θάνατοι από ανεπαρκώς δοκιμασμένα φάρμακα, ήταν ένα αποδεκτό μέρος της ιατρικής πραγματικότητας. Η γνώση ήταν περιορισμένη, η υποχρέωση των γιατρών να ενημερώνουν λεπτομερώς τους αρρώστους ήταν μάλλον χαλαρή, σχεδόν ανύπαρκτη, και οι προσδοκίες και απαιτήσεις των ασθενών ήταν αντίστοιχα χαμηλές.
Κάποια στιγμή η κατάσταση άλλαξε. Αρχικά με τα έντυπα ένθετα οδηγιών και πληροφοριών για φάρμακα και εμβόλια (εκείνα με τα πολύ ψιλά γράμματα), και στη συνέχεια με την διάδοση της ψηφιακής πληροφορίας, τα δεδομένα ασφάλειας και αποτελεσματικότητας πέρασαν από το άβατο των εργαστηρίων στη σκηνή της καθημερινότητας. Τώρα καθένας που ξέρει ανάγνωση μπορεί να μαθαίνει τα πάντα, αν ξέρει πού να ψάξει στο διαδίκτυο. Η Διαφάνεια έγινε κανόνας και στην ιατρική πράξη, έστω κι αν αυτό αφαίρεσε το ‘μαγικό’ ή ‘θαυματουργικό’ στοιχείο της ιατρικής, μειώνοντας πιθανώς και την αποτελεσματικότητά της.
Είναι κακή η Διαφάνεια; Θα απαντήσω έμμεσα στο ερώτημα. Διαφάνεια σημαίνει ότι όλα τα διαθέσιμα στοιχεία είναι ανοικτά για δημόσια εξέταση. Κι έτσι το επόμενο ερώτημα είναι: Ποιος θα τα εκτιμήσει, θα κρίνει και θα αποφασίσει; Καθένας που έχει την κατάλληλη γνώση, είναι η ορθή απάντηση. Σε παλιότερες, αλλά όχι πολύ απόμακρες εποχές, η κρίση ήταν προνόμιο και καθήκον των ειδικών, που ζύγιζαν τα προσδοκώμενα οφέλη και τους δυνητικούς κινδύνους τόσο από τη νόσο-στόχο όσο και από το όπλο-φάρμακο, κατέληγαν σε συμπέρασμα, και ενεργούσαν ανάλογα. Οι όποιες αμφιβολίες διατυπώνονταν μόνο μεταξύ συναδέλφων, και οι επιστημονικές συζητήσεις και διαμάχες λάμβαναν χώρα πίσω από κλειστές πόρτες και σπάνια διέρρεαν στο κοινό. Αυτή ήταν η καθιερωμένη τακτική, και υπήρχε στην κυριολεξία τυφλή εμπιστοσύνη σε επιστήμονες που αποφαίνονταν από καθέδρας π.χ. ότι «Όλοι πρέπει να εμβολιασθούν για το νόσημα Χ».
Εκτός από την επιστημονική γνώση όμως, η Διαφάνεια έφερε στο φως και άλλα θέματα. Έτσι ο κόσμος βαθμιαία αντιλήφθηκε ότι πολλά πράγματα, ακόμη και στον ευαίσθητο χώρο της υγείας, γίνονται με σκοπό το κέρδος και δεν βασίζονται πάντα στην βέλτιστη ισορροπία οφέλους και κινδύνου. Με δεδομένη την ευρεία εμπορευματοποίηση όλων των προϊόντων και υπηρεσιών, ο μέσος άνθρωπος έφτασε να υποπτεύεται ότι πίσω απ’ όλα υπάρχει ένας κρυφός και κακόβουλος σκοπός, από το οικονομικό κέρδος κάποιων ολίγων μέχρι την κυριαρχία και την καταδυνάστευση του κόσμου. Επιπλέον, η ψηφιακή πληροφόρηση παρέχεται άφθονα όχι μόνο από ειδικούς επιστήμονες, αλλά και από δημοσιογράφους, ασθενείς, διάφορους καλοθελητές ή και κοινούς ‘σπερμολόγους’ που για διάφορους λόγους προωθούν τις προσωπικές τους απόψεις ή υφαίνουν θεωρίες συνωμοσίας ή ηθελημένα διασπείρουν ψέματα (είναι ενδεικτικό το ότι η έκφραση fake news [ψευδείς ειδήσεις] έχει μπει για τα καλά στο ημερήσιο λεξιλόγιο). Όταν όλες αυτές οι πληροφορίες φτάνουν στο κοινό (που δεν μπορεί γενικά να διακρίνει την αλήθεια από τη φαντασία ή το κακόβουλο ψέμα), γεννιέται η σύγχυση και βασιλεύει η αμφιβολία.
Τυπική έκφραση αμφισβήτησης της ιατρικής γνώσης είναι οι ερωτήσεις που ακούμε συχνά από ασθενείς που επιμένουν να διαβάζουν τα ψιλά γράμματα των φαρμάκων. Π.χ. ‘Γιατρέ, εδώ γράφει ότι η κορτιζόνη ανεβάζει την πίεση’. Θα πρέπει να εξηγήσεις ότι αυτό ισχύει για την κορτιζόνη γενικά, αλλά με τις μικρές δόσεις που περιέχονται στις εισπνοές ή στην αλοιφή του ένα τέτοιο ενδεχόμενο είναι ανύπαρκτο. ‘Μα τότε γιατί το γράφει στο χαρτί;’ είναι η επόμενη ερώτηση. Διότι αυτό απαιτεί ο κανόνας της Διαφάνειας, που βγάζει τα πάντα στο φως και αφήνει τους ασθενείς (και τους θεράποντες γιατρούς) να βγάλουν τα κάστανα από τη φωτιά.
Ζούμε στην εποχή της Πληροφορίας, που δεν είναι συνώνυμη με τη Γνώση ή τη Σοφία, κατά τον ποιητή T.S. Eliot [2]. Η ιατρική πληροφορία είναι σημειακή γνώση, που μπορεί να ισχύει για συγκεκριμένα άτομα υπό συγκεκριμένες συνθήκες, αλλά όχι απαραίτητα για οποιονδήποτε άλλο τόπο, χρόνο ή πληθυσμό ασθενών. Ωστόσο, η πληροφορία διαχέεται με ηλεκτρονική ταχύτητα και αποτελεί το καθημερινό ψωμί των δελτίων ειδήσεων, που δεν περιμένουν να περάσει το τεστ του χρόνου και να γίνει καθιερωμένη γνώση. Ο σημειακός χαρακτήρας της πληροφορίας συχνά οδηγεί σε συγκρουόμενες απόψεις. Κι έτσι ο πληθωρισμός της Πληροφόρησης τρέφει την Αμφιβολία και οδηγεί σε Αβεβαιότητα και Ανασφάλεια.
Στο μίγμα αυτό πρέπει υποχρεωτικά να προσθέσουμε το ιδεολογικό στοιχείο. Φιλοσοφικές, κοσμοθεωριακές, θρησκευτικές και άλλες μεταφυσικές πεποιθήσεις επιλέγουν και χρωματίζουν τα επιστημονικά και άλλα δεδομένα και επηρεάζουν, ακούσια ή εκούσια, την κρίση του κάθε αποδέκτη. Έτσι, συχνά δεν βλέπουμε τόσο την ουσία των πληροφοριών όσο το ‘βιογραφικό’ αυτού που τις δίνει. Είναι επιστήμονας, πολιτικός, φιλόσοφος, επιχειρηματίας, κληρικός, μοναχός; Πού ανήκει, στους ‘δικούς μας’ ή στους ‘άλλους;’ Τι πρεσβεύει πολιτικά, θεολογικά, φιλοσοφικά; Ταιριάζουν οι γνώμες του με το κοσμοείδωλο που έχουμε στο μυαλό μας; Η απάντηση στα ερωτήματα αυτά ρυθμίζει τη δική μας στάση απέναντι στα όσα μας προτείνει περισσότερο από τα ίδια τα δεδομένα.
Ακόμη κι εμείς οι γιατροί δεν έχουμε ανοσία απέναντι σε τέτοια φαινόμενα, κι αυτός είναι ο λόγος για τις τόσο πολλές απόψεις και γνώμες. Η γνώση μας είναι ατελής: με τα λόγια του Αποστόλου Παύλου, βλέπουμε «δι᾿ ἐσόπτρου ἐν αἰνίγματι» και γνωρίζουμε και αποφαινόμαστε «ἐκ μέρους» [Α΄ Κορ. 13:12]. Ξέρουμε ότι οι απαντήσεις στα επίμονα ερωτήματά μας και στα πολλά καθημερινά διλήμματα θα έλθουν μόνο με τον χρόνο. Η αβεβαιότητα είναι μια από τις κοινές πηγές στρες στο ιατρικό επάγγελμα [3]. Κάθε ιατρική απόφαση περιέχει μια δόση της. Πρόκειται για κοινή ίωση ή θα πρέπει να δώσω αντιβιοτικό; Η αρνητική μοριακή εξέταση αποκλείει τον Covid-19; Η επέμβαση θα απαλλάξει οριστικά τον άρρωστο από τον καρκίνο του; Το καινούργιο εύρημα στην αξονική είναι αθώο ή αποτελεί μετάσταση; Χωρίς επαρκή χρόνο, συχνά δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι. Το πρόβλημα είναι ότι σε καιρό επιδημίας ο χρόνος δεν είναι με το μέρος μας, και κάθε βήμα μπροστά γεννάει νέα ερωτήματα.
* * * * *
Τελικά, η Διαφάνεια στην ιατρική είναι ευλογία ή κατάρα;
Για να προσεγγίσουμε το ερώτημα κάπως μεταφυσικά, ας δανεισθούμε ένα παράδειγμα από τη Γένεση, κι ας αναρωτηθούμε: Γιατί το δέντρο από το οποίο έφαγαν οι Πρωτόπλαστοι λεγόταν δένδρο «τοῦ γινώσκειν καλὸν καὶ πονηρόν»; [Γέν. 2:17].
Η Γνώση (ακόμη και με την ατελή μορφή της Πληροφορίας) οδηγεί σε κάποιο βαθμό Ελευθερίας, αλλά ταυτόχρονα και σε Ευθύνη για τις πράξεις και τις επιλογές μας. Όταν δεν είχαμε τη γνώση, κανείς δεν μας ζητούσε ευθύνη, διότι δεν είχαμε επιλογές. Τώρα πολλές από τις επιλογές μας μπορεί να είναι επικίνδυνες. Ποτέ δεν θα είμαστε τελείως ξένοιαστοι, παρά μόνο αν πιστεύουμε απόλυτα σε κάτι που να το έχουμε ως κριτήριο και σημείο αναφοράς. Ο μοναχικός κανόνας της υπακοής αναφέρεται ακριβώς στην απόθεση κάθε προσωπικής μέριμνας, με την πεποίθηση ότι ο Γέροντας, ο Δάσκαλος, ο Αββάς γνωρίζει και ζητάει από τον υποτακτικό το καλύτερο γι’ αυτόν. Όσο απλοϊκή κι αν φαίνεται μια τέτοια προσέγγιση, είναι ταυτόχρονα αξιοθαύμαστη στην αθωότητά της. Ο μαθητής δεν διανοείται ότι ο δάσκαλος μπορεί να θέλει το κακό του. Το ίδιο και το παιδί για τον πατέρα του (αν συμβεί το αντίθετο, το ξάφνιασμα είναι μεγάλο: είναι το τέλος της αθωότητας, η βίαια συντριβή του ‘ειδώλου’ που ο μαθητής ή το παιδί πίστευε μέχρι τότε). Μια ανάλογη στάση εκφράζουν κάθε τόσο οι ασθενείς μας όταν μας ρωτούν: ‘Γιατρέ, εσύ τι λες για όλα αυτά; Δεν θέλουμε τις απόψεις καθηγητών, επιτροπών, υπουργών, παγκοσμίων φορέων. Αν μας το πεις εσύ, θα το κάνουμε. Με σένα θέλουμε να συζητούμε’. Η Ευθύνη πέφτει στην αγκαλιά μας. Το μπαλάκι δεν πρέπει να φεύγει από τα χέρια μας. Όπως και με τη σύσταση για φαρμακευτική θεραπεία, επεμβάσεις, εισαγωγή σε νοσοκομείο και ό,τι άλλο απαραίτητο, ο άρρωστος περιμένει την εισήγηση του δικού του ‘Γέροντα’ για να πράξει ανάλογα.
Αναφέρεται για τον Μέγα Αλέξανδρο ότι κολύμπησε ιδρωμένος στον παγωμένο ποταμό Κύδνο και αρρώστησε βαριά. Κάποιοι ‘φίλοι’ του έγραψαν ανώνυμα ότι ο γιατρός του, ο Φίλιππος ο Ακαρνάν, είχε δωροδοκηθεί για να τον δηλητηριάσει. Όταν ο γιατρός μπήκε στη σκηνή του φέρνοντας το κύπελλο με το φάρμακο που είχε ετοιμάσει, ο Αλέξανδρος πήρε το κύπελλο και του έδωσε το γράμμα. Ενώ εκείνος το διάβαζε, ο Αλέξανδρος σήκωσε το κύπελλο και το άδειασε μονορούφι, δείχνοντας έμπρακτα την απόλυτη εμπιστοσύνη στον γιατρό του. Η ανάνηψή του ήταν γρήγορη, και δικαίωσε την εμπιστοσύνη αυτή.
Είναι στ’ αλήθεια μακάριος ο γιατρός, δάσκαλος, ο πνευματικός οδηγός που μπορεί να αποδέχεται, με σύνεση, ταπείνωση και επίγνωση των ορίων της Γνώσης του, τη βαριά Ευθύνη να εμπνέει τέτοια Εμπιστοσύνη στους ασθενείς, τους μαθητές, τους υποτακτικούς του.
Για να γυρίσουμε στην αρχή: τελικά εγώ γιατί άλλαξα γνώμη για το εμβόλιο της γρίπης; Μακάρι να μπορούσα να ισχυρισθώ ότι το έκανα αποκλειστικά και μόνο από πίστη στην αξία του. Είναι εξίσου πιθανό ότι η απόφασή μου επηρεάσθηκε από τον αριθμό των θανάτων που είχαν καταγραφεί τη χρονιά εκείνη. Κι αν ρωτάτε τι θα κάνω όταν βγει εμβόλιο για τον Covid-19, είναι ακόμη πολύ νωρίς για να σας δώσω απάντηση. Ωστόσο υπάρχει μια παλιά και λογική ιατρική συμβουλή: «Να μην είσαι ο πρώτος που θα δοκιμάσει το καινούργιο, ούτε ο τελευταίος που θα εγκαταλείψει το παλιό».
Παπαγιάννης Αντώνης