Σκέψεις με αφορμή την έκδοση της συλλογής κηρυγμάτων
του π. Θεοδοσίου Μαρτζούχου, Ἂν ὁ σπόρος δὲν πεθάνει …
Κηρύγματα στὰ εὐαγγελικὰ ἀναγνώσματα τῶν Κυριακῶν τοῦ ἔτους
π. Χρυσόστομος Νάσσης
19η Διεθνής Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης
Θεσσαλονίκη: Κυριακή 7 Μαΐου 2023
Χριστός Ανέστη!
Η τιμή και η χαρά που νιώθω αυτή τη στιγμή είναι μεγάλη, φίλοι μου, καθώς μου δίνεται η ευκαιρία να συμμετάσχω στο παρόν πάνελ, με αφορμή την πρόσφατη έκδοση της συλλογής των εκκλησιαστικών–λειτουργικών κηρυγμάτων του π. Θεοδοσίου Μαρτζούχου με τίτλο: Ἂν ὁ σπόρος δὲν πεθάνει …
Κηρύγματα στὰ εὐαγγελικὰ ἀναγνώσματα τῶν Κυριακῶν τοῦ ἔτους, των εκδόσεων «Ἐν Πλῷ» (Αθήνα, 2022), και να μοιραστώ μαζί σας μερικές σκέψεις με αφορμή την έκδοση του βιβλίου[1].
Η χαρά μου και η τιμή είναι διπλή, καθώς, πέραν του συντάκτη του έργου, θα ακούσουμε με ιδιαίτερο ενδιαφέρον και τον εκλεκτό επιστήμονα, μαχόμενο Θεολόγο, συγγραφέα και φίλο, θα τολμήσω να πω, τον Θανάση Παπαθανασίου, ο οποίος έγραψε τον πρόλογο αυτού του βιβλίου. Ευχαριστώ λοιπόν θερμά τόσο τον σεβαστό πατέρα Θεοδόσιο όσο και τους εκδότες, για την όντως τιμητική πρόσκληση, αλλά και όλους εσάς για την παρουσία σας εδώ απόψε.
Όπως συνηθίζεται στις βιβλιοπαρουσιάσεις, είναι πάντα χρήσιμο να εξετάσουμε τη μεθοδολογία που υιοθέτησε ο συντάκτης του έργου, ώστε να κατανοήσουμε καλύτερα τις προϋποθέσεις συγγραφής του και να εντοπίσουμε την ιδιαίτερη συμβολή του. Για να μη σας κουράζω, όμως, με μια ξερή επιστημονική ανάλυση, θα μου επιτρέψετε να προσεγγίσω το θέμα αυτό με ένα ομολογουμένως ανορθόδοξο τρόπο, ελπίζω, όμως, ότι θα καταλήξουμε σε ορθά συμπεράσματα. Παρακαλώ, πάτερ, διορθώστε με αν κάνω κάποιο λάθος· εσείς, άλλωστε, έχετε τον τελευταίο λόγο.
Για να πετύχουμε τον στόχο μας, θα ήθελα να μεταφερθούμε για λίγο νοερά στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής της δεκαετίας του 1960. Εκεί θα συναντήσουμε τον πασίγνωστο χριστιανό ηγέτη των αφροαμερικανών των ΗΠΑ, τον Βαπτιστή πάστορα Martin Luther King Jr. Όλοι ασφαλώς τον γνωρίζουμε τoν Dr King. Θα ήθελα όμως να ρωτήσω: Πόσοι έχουμε υπόψη μας την ομιλία του με τίτλο, «Κανονικότης: Ποτέ Ξανά!»;
Η ομιλία αυτή του King, φίλοι μου, εκφωνήθηκε την Τετάρτη 28 Αυγούστου 1963, κατά τη διάρκεια της πάνδημης «Πορείας στην Ουάσιγκτον για την Εργασία και την Ελευθερία (The March on Washington for Jobs and Freedom)». Γνωρίζουμε από τις σχετικές μαρτυρίες ότι η ομιλία αυτή συντάχθηκε με τη βοήθεια του στενού συνεργάτη του King, Clarence Benjamin Jones. Ο Jones έχει πει αργότερα ότι «οι προετοιμασίες για τη μεγάλη Πορεία ήταν τόσο σύνθετες και απαιτητικές, που η ομιλία δεν αποτελούσε προτεραιότητα για εμάς» και ότι «το βράδυ της Τρίτης 27 Αυγούστου (δηλαδή, 12 ώρες πριν από την Πορεία) ο Μάρτιν δεν ήξερε ακόμα τι θα πει».
Τελικά, ο King, όπως το συνήθιζε άλλωστε, υιοθέτησε για την ομιλία το γνωστό στους αφροαμερικανούς πάστορες ρητορικό σχήμα της Αναφοράς, που συνίσταται στην επανάληψη μιας ακολουθίας λέξεων στην αρχή γειτονικών προτάσεων, προσδίδοντας έτσι μια ιδιαίτερη έμφαση και έναν ιδιαίτερο παλμό στον λόγο. Η επαναλαμβανόμενη φράση που επέλεξε ο King για κείνη την περίσταση ήταν: «Δεν μπορούμε να είμαστε ικανοποιημένοι όσο … (τούτο, κείνο, τ’ άλλο)» ή μια παραλλαγή της ίδιας φράσης: «Δεν μπορούμε ποτέ να είμαστε ικανοποιημένοι όταν …».
Σε μια αποστροφή του λόγου, τα πλήθη άρχισαν να χειροκροτούν, διακόπτοντας έτσι τον ομιλητή με τις έντονες επιδοκιμασίες τους. Εκείνη τη στιγμή, η γνωστή αφροαμερικανή τραγουδίστρια Gospel, Mahalia Jackson, η οποία είχε τραγουδήσει λίγο πριν από την ομιλία του King και ευρισκόταν παραδίπλα στην εξέδρα των επισήμων, φώναξε: «Πες τους για το όνειρο, Μαρτίνε! (Tell them about the dream, Martin!)». Η Mahalia Jackson είχε ακούσει τον King πριν από λίγους μήνες στο Detroit να αναφέρεται στο American Dream—το Αμερικανικό Όνειρο—, το οποίο ήταν σχεδόν αδύνατο να γίνει πραγματικότητα προκειμένου περί των αφροαμερικανών.
Ο King τότε γύρισε και την κοίταξε· άφησε, στη συνέχεια, κατά μέρος το κείμενό του και ξεκίνησε να μιλάει για το όνειρό του λέγοντας: «Αν και καθημερινά αντιμετωπίζουμε δυσκολίες, έχω ένα όνειρο. Είναι ένα όνειρο συνυφασμένο με το Αμερικανικό Όνειρο … (έχω ένα όνειρο, ότι μια μέρα …) (έχω ένα όνειρο … ένα όνειρο)». Με το που άρχισε να ξεδιπλώνει ο King τον ειρμό της σκέψης του, ο Clarence Jones, αφού είδε αυτό που συνέβη προηγουμένως με την Jackson, γύρισε στον διπλανό του και του λέει επί λέξη: «Δεν το ξέρουν ακόμη, αλλά ετούτοι οι 250.000 άνθρωποι που βρίσκονται εδώ, μπροστά από το Μνημείο του προέδρου Lincoln, θα βρεθούν χωρίς να το καταλάβουν στην εκκλησία»! Θα βρεθούν …. στην εκκλησία!
Τελικά, με την έκκληση και παρότρυνση της Mahalia Jackson και τη λεπτότητα του King να ανταποκριθεί σ’ αυτήν, ἡ ομιλία με τίτλο, «Κανονικότης: Ποτέ Ξανά!» έμεινε στην ιστορία ως η ομιλία, «I Have a Dream!», η οποία, σημειωτέον, δεν είχε καμία σχέση μ’ αυτήν που είχε ακούσει προ μηνών η Jackson στο Detroit. Έτσι απροσδόκητα, ο King, μπροστά στο πλήθος, μεταμορφώθηκε και από ένας ομολογουμένως δυναμικός ρήτορας και ηγέτης των μαύρων της Αμερικής έγινε ένας φωτισμένος ποιμένας και κήρυκας του λόγου του Θεού. Ειρήσθω εν παρόδω ότι σχεδόν όλες οι βιβλικές αναφορές και τα παραθέματα (από τον απόστολο Παύλο, τον προφήτη Αμώς και τον προφήτη Ησαΐα) εντοπίζονται σ’ αυτό το τμήμα της ομιλίας: «Πᾶσα φάραγξ πληρωθήσεται καί πᾶν ὄρος καί βουνός ταπεινωθήσεται, καί ἔσται τά σκολιά εἰς εὐθεῖαν καί αἱ τραχεῖαι εἰς ὁδούς λείας» (Ησ. μ´ 4· βλ. Λκ. γ´ 5). Θυμηθείτε τι είχε πει ο Clarence Jones στον διπλανό του: «Ετούτοι εδώ όλοι θα βρεθούν χωρίς να το καταλάβουν στην εκκλησία»!
Γιατί τα λέω αυτά; Διότι, όποιος πιάσει στα χέρια του και διαβάσει το Κυριακοδρόμιο του π. Θεοδοσίου έχει την αίσθηση ότι βρίσκεται στην εκκλησία, όπως βρέθηκε το πλήθος εκείνο τότε στην Ουάσιγκτον. Και τούτο διότι τα κηρύγματα που καταγράφονται σ’ αυτό το βιβλίο εκφράζουν έναν ευαγγελικό λόγο ζωντανό, εκκλησιαστικό, λειτουργημένο, όπως εκείνον που βιώσαμε εμείς στη θεία Λειτουργία σήμερα το πρωί στον Άγιο Αντώνιο Θεσσαλονίκης. Το βιβλίο αυτό, δεν περιλαμβάνει κείμενα που προέρχονται απλά από μια αίθουσα διδασκαλίας ή από το βήμα ενός συνεδριακού κέντρου ή από τους τέσσερεις τοίχους ενός γραφείου, αλλά από τον ιερό άμβωνα και αυτή ακριβώς είναι η αξία του, διότι έχει ένα κέντρο και μία βάση: το εκκλησιαστικό γεγονός.
Αν και η λογοκλοπή είναι το μεγαλύτερο θανάσιμο αμάρτημα του επιστήμονα, επιτρέψτε μου στο σημείο αυτό να «κλέψω» κάτι από τον φίλτατο Θανάση Παπαθανασίου. Είχε πει για τον King «ότι όσα έκανε, τα έκανε εξαιτίας της χριστιανικής του πίστης, και όχι πλάι στη χριστιανική του πίστη ή παρά τη χριστιανική του πίστη»[2]. Παρομοίως, ο π. Θεοδόσιος λέει αυτά που λέει όχι παρά το γεγονός ότι είναι και παππάς, αλλά επειδή ακριβώς είναι παππάς. Ο λόγος λοιπόν του π. Θεοδοσίου πηγάζει από τον ιερό άμβωνα και επειδή πηγάζει από τον άμβωνα προϋποθέτει μια κοινότητα, και συγκεκριμένα την ενορία του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου Πρεβέζης.
Αυτό δεν σημαίνει βεβαίως ότι οι ενορίτες του αγίου Ιωάννου λειτουργούν, εν προκειμένω, ως απλοί παθητικοί δέκτες του λόγου π. Θεοδοσίου. Αντιθέτως, είναι οι πραγματικοί συντάκτες του βιβλίου μαζί με τον π. Θεοδόσιο. Αν τον ρωτήσουμε, είμαι σίγουρος ότι ο π. Θεοδόσιος θα μας πει πως, πολλές φορές, αλλά είναι αυτά που ετοίμασε να πει στο κήρυγμα, άλλα είναι αυτά που είπε και άλλα είναι αυτά που τελικά κατέγραψε στο βιβλίο του. Ο κοινός παρονομαστής σε όλη τα στάδια της δημιουργίας είναι πάντα ο ίδιος: οι ενορίτες του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου. Κι εμείς, με το βιβλίο αυτό, μετέχουμε σ’ αυτό το εκκλησιαστικό γεγονός και ωφελούμαστε όπως εκείνοι και χάρη σ’ αυτούς. Ο τόμος αυτός, συνεπώς, δεν είναι μόνον του π. Θεοδοσίου, είναι τόμος συλλογικός, με τους ενορίτες του αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου να ευρίσκονται στη θέση του Clarence Β. Jones και της Mahalia Jackson.
Η διαδικασία αυτή της συλλειτουργίας—της συνεργασίας για τη συν-διαμόρφωση του κηρύγματος—δεν είναι χαρακτηριστικό μόνον των σύγχρονων αφροαμερικάνων παστόρων και του ποιμνίου τους, υπάρχει και στη δική μας παράδοση. Για παράδειγμα, στην Ομιλία του στην Εορτή των Εισοδίων της Θεοτόκου, ο αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης Γρηγόριος Παλαμάς είπε τα εξής:
Ἐμπρὸς λοιπόν, ὦ θεῖο στρατόπεδο, ἱερὸ θέατρο, χορὸς ἁρμονισμένος μὲ τὸ οὐράνιο Πνεῦμα (απευθύνεται στους εκκλησιαζόμενους Θεσσαλονικείς), συνεργασθεῖτε μαζί μου καὶ σ’ αὐτὸν τὸν λόγο καὶ κάμετέ τον κοινόν, ὄχι μόνο ἀνοίγοντας τ᾿ αὐτιὰ καὶ ἐντείνοντας τὴ διάνοια, ἀλλὰ καὶ προσφέροντας τὴ βοήθεια δι’ εἰλικρινοῦς εὐχῆς· ἔτσι ὥστε ὁ Λόγος τοῦ Πατέρα ἀπὸ ἐπάνω ἐπιλαμβανόμενος τῶν λόγων νὰ δώση ὥστε νὰ μὴ πῶ πράγματα ἐντελῶς ἀπάδοντα, ἀλλὰ μᾶλλον νὰ συνθέσω κάτι ἐναρμόνιο στὶς φιλόθεες ἀκοές (σας).[3]
«Συνεργασθεῖτε μαζί μου καὶ σ’ αὐτὸν τὸν λόγο καὶ κάμετέ τον κοινόν». Αυτό φαίνεται πως λέει και ο π. Θεοδόσιος στους ενορίτες του στον άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο σε κάθε κήρυγμά του. Θα το πούμε παραστατικά: Βίος ιερού Χρυσοστόμου Πρόκλος-απόστολος Παύλος-αυτί του Χρυσοστόμου … Αυτός που τελικά ψιθυρίζει στο αυτί σου έχει πολύ μεγάλη σημασία.
«Είναι πιο εύκολο να κολλήσεις ένα αυτί, παρά να κάνεις τους κουφούς να ακούσουν». Έτσι ξεκινάει το πρώτο κήρυγμα, που εκδίδεται στο βιβλίο του π. Θεοδοσίου. Ο π. Θεοδόσιος έχει κολλήσει αυτί, γι’ αυτό έχει και στόμα. Με τον λόγο του εμείς οι κωφάλαλοι έχουμε την ελπίδα ότι, με τη χάρη του Θεού, κάποια στιγμή θα μπορέσουμε να ακούσουμε τον λόγο του Θεού και ακολούθως να πούμε με τόλμη φωνακτά: «Κανονικότης: Ποτέ ξανά»!
Και κάτι τελευταίο. Σε συνέντευξη που παραχώρησε, αφού είχαν περάσει αρκετά χρόνια από την Πορεία στην Ουάσιγκτον, ο Jones εξέφρασε τη άποψη ότι, «Εκείνη την ημέρα στην Ουάσιγκτον δεν εκφωνήθηκε μία ομιλία, αλλά δύο». Εντυπωσιακό εν προκειμένω είναι το γεγονός ότι ο π. Θεοδόσιος έχει για την ίδια ευαγγελική περικοπή δύο, τρία ακόμη και τέσσερα κηρύγματα, κάτι αρκετά ασυνήθιστο για παρόμοιες εκδόσεις. Αυτό σημαίνει δύο πράγματα: πρώτον, ότι το Ευαγγέλιο γι’ αυτόν είναι κάτι ανοικτό και όχι περίκλειστο και μονοσήμαντο και, δεύτερον, ότι ο π. Θεοδόσιος δεν εκφράζει μία ιδεολογία, αλλά κηρύττει τον λόγο του Θεού.
Αλλά εδώ σταματώ, αφού σας ευχαριστήσω και πάλι για την ευκαιρία που μου δώσατε να διατυπώσω μερικές σκέψεις γι’ αυτό το βιβλίο, το οποίο συνιστώ ανεπιφύλακτα σε κάθε ενδιαφερόμενο.
[1] Όταν κάθισα και μελέτησα το πρόγραμμα των εκδηλώσεων της 19ης Διεθνούς Εκθέσεως Βιβλίου Θεσσαλονίκης (που αριθμεί πάνω από 100 σελίδες) διαπίστωσα ότι υπάρχουν μόνο δύο παρουσιάσεις βιβλίων με κηρύγματα. Η μία έγινε χθες το απόγευμα και αφορούσε το βιβλίο: Εκατό κηρύγματα, του Μητροπολίτη Περγάμου Ιωάννη Ζηζιούλα (Αθήνα: Άρτος Ζωής, 2023), και η δεύτερη είναι η αποψινή, στην οποία παρουσιάζεται το βιβλίο αυτό του πατρός Θεοδοσίου. Και αυτό από μόνο του λέει κάτι για την αξία του έργου του π. Θεοδοσίου.
[2] Θ. Ν. Παπαθανασίου, Βασιλιάς και θερμοστάτης. Το οικουμενικό όραμα του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, η πανουργία της δουλείας κι ένας θεολογικός εμφύλιος (Αθήνα: Manifest, 2019), 11.
[3] Ομιλία ΝΓ´, 5 «Εἰς τὴν πρὸς τὰ Ἅγια τῶν Ἁγίων εἰσοδον καὶ τὸν ἐν αὐτοῖς θεοειδὴ βίον τῆς πανυπεράγνου δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας»· Παναγιώτης Χρήστου (επιμ.), Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ ἅπαντα τὰ ἔργα, τ. 11 (Θεσσαλονίκη: Πατερικαὶ Ἐκδόσεις «Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς», 1986), 266: ««Δεῦρο δή μοι θεία παρεμβολή, θέατρον ἱερόν, χορὸς ἡρμοσμένος οὐρανίῳ Πνεύματι, καὶ τόνδε μοι συνεργάσασθε τὸν λόγον καὶ ποιήσασθε κοινόν, οὐ τὰς ἀκοὰς ὑποσχόντες μόνον καὶ συντείναντες τὴν διάνοιαν, ἀλλὰ καὶ τὴν δι’ εὐχῆς εἰλικρινοῦς ἐπικουρίαν προσάγοντες· ὡς ἂν συνεφαψάμενος τῶν ὑπὲρ τῆς μητρὸς λόγων ὁ καὶ τοῦ Πατρὸς Λόγος ἄνωθεν μὴ παντάπασιν ἀπᾴδοντα φθέγξασθαι δοίη, μᾶλλόν γε μὴν καὶ περᾶναί τι δοίη ταῖς φιλοθέοις ἀκοαῖς ἐναρμόνιον».
